Farsça'da "nergis" Arapça'da "nercis", Türkçe'de "nergis, nerkis" adıyla geçen kelime Yunanca "narkisos"tan gelmektedir.
Sözlükte, "Nergisgillerden, çiçekleri ayrı ve köksap üzerinde şemsiye vaziyetinde bulunan beyaz ve sarı çiçekleri olan bir süs bitkisi" şeklinde tarif edilir. Yaprakları zerrin gibi koyu sarı renkli, göbeği açık yeşil, çiçeği olan, lale gibi soğanlı bir süs bitkisidir.
Nergis üç değişik anlamda daha kullanılır.
Mitolojide: Efsaneye göre Narsis (Narkisos) çok güzel ve aşktan anlamayan bir delikanlıdır. Onu sevip de derdinden perişan olan kızlar, bu genci tanrılara şikayet ederler. Tanrıların verdiği ceza sonucu Narsis, bir gün derede kendi aksini görür, ona âşık olur, sarılmak isterken suya düşüp boğulur. Vücudu çürüdükten sonra boğulduğu yerde göze benzer bir çiçek biter ve bu çiçek bütün güzellere hayran ve baygın bakar. Başka bir efsaneye göre bir ırmak ile perinin oğludur Narsis. İnsanlar ve periler ona âşıktır. Hatta Ses (Echo) adlı bir peri onun aşkından ölmüş ve bir taşa dönüşmüştür. Şarkta bir efsaneye göre de Gül ile Nergis arasında bir aşk yaşanmış, bu iki sevgiliden Nergis göz şeklinde bir çiçek haline sokulmuş ve kıyamete kadar hicran ve intizar çekmeye mahkum edilmiştir.
Psikolojide: İkinci olarak nergis, yukarıdaki efsaneye istinaden bir hastalığa ad olmuştur. Kişinin sadece kendine hayranlık duyması ve kendisini aşırı beğenmesi şeklinde kendini gösteren hastalığa "narsisizm" adı verilmiştir.
"Aceb ne bezmde şeb-zinde-dâr-i sohbet idin
Henüz nerkis-i mestinde bûy-i hâb kokar"
"Acaba mecliste sohbet edip uyumadın, mahmur gözün de hâlâ uyku kokusu var." diyerek anlatır ve sevgilinin gözlerindeki mahmurluğu uykulu oluşuna bağlar.
Nergise mest ve mahmur sıfatlarının verilmesi hususunda Sûdî'nin düşüncesi şöyledir:
"Çiçeğin ortasındaki yeşil kısım uzaktan siyaha benzetilir, işte şairlerimiz bu yuvarlaklıktan, siyahımsı görünmesinden dolayı çiçeği göze, yapraklarını da kirpiğe benzetmişlerdir." Sûdî Efendi " Hâfız Şerhi"nde nergis ile ilgili olarak: "koyu ela gözlü dilberin çeşmi ki, ona şehlâ ve ahberî derler" mütalaasında bulunmuştur. Burada ahber nergis çiçeği ve elâ göz anlamına, şehlâ ise koyun gözlü ve tatlı şaşı anlamına gelmektedir
Nergisle yapılan bazı tamlamalar vardır ki, bunlardan ilki "nergis-i fettan" diğeri ise "nergis-i şehlâ" dır. Nergis-i fettan âşığın gönlünü allak bullak eder. Âşık bu gözü gördüğü zaman kendinden geçer ve ne yaptığını bilemez.Hekimler bu derde çare bulamayacaklarını bildiklerinden hastayı muayene etmeye gerek duymazlar.
"El çeküp kat'-i nazar kılmış ilâcumdan tabîb
Bildi gûya kim harâb-ı nerkis-i fettânunam"
Fuzûlî
"Hekim benden ümidini kesip beni tedaviden el çekmiş, sanki senin fitneler koparan nergis gözün yüzünden harâb olduğumu bilmiş." Şair hastadır, mest ü harâbdır. Hastalığın sebebi nergistir. Bu yüzden de doktorlar bir çare bulamazlar.
Nergis-i şehlâ ise, güzel ve baygın göz anlamındadır. Bahçede hep baharın geleceği tarafa bakar ve zamanı geldiğinde sarı sarı açılır:
"Hatâ o nerkis-i şehlâdadır sözümde değil
Eğerçi her sühânım bî-bedel beğendiremem"
Şeyh Galip
Şeyh Galip yukarıdaki beyitinde sözlerini beğendire-memesindeki hatâyı, sözlerine değil; sevgilinin güzel ve baygın bakan şehlâ gözlerine bağlar.
Bazı beyitlerde nergis uykulu ve mest halinin yanında efsanedeki hikâyesiyle de yer alır.
"Çü devr-i lâledür ihlâs ile kadeh dutalım
Niteki nerkis mest olur mest-i bî-riyâ olalım”
Şeyhî
"Lâle mevsiminde samimiyetle içki içelim. Nitekim nergis kendinden geçmiştir, biz de riyasız olalım." Burada nergisin hem mest olduğu hem de sever gibi görünüp sevmediği, samimi olmadığı, riyakâr olduğu ifade edilerek efsanedeki olaya telmih yapılır.
Çoğu zaman beyitlerde sevgilinin mahmur gözlerinin kederinden âşık hasta düşer. Bu da nergisin sebep olduğu başka bir olaydır:
"Bîmar tenün nerkis-i mestün eleminden
Hûnin ciğerün lâ'l-i dür efsânun içindür"
Fuzûlî
"Tenim, sarhoş nergisin gözünün eleminden hastadır, ciğerim inci saçan dudağın yüzünden kanla doludur, muzdariptir."
Edebiyatımızda bazen göz ile nergis mukâyese edilir. Çoğunda göz üstün gelir, nergis sevgilinin gözlerine özenmektedir. Buna muvaffak olamayınca hasedinden hastalanır. Bir yandan da sevgiliye âşıktır. Böylece "alîl ü sakîm" (hasta ve sakat) birine benzetilir.
Âşık da sevgilinin gözlerine olan tutkunluğu sebebiyle nergis gibidir. Onun gibi hasta ve sakat, boynu eğri, gözleri uykusuzluktan ve ağlamaktan kızarmıştır:
"Nergis asâya düştüğü dâim degül aceb
Sevdâ-yı çeşminün seherinden sakîmdür."
Ahmet Paşa
"Nergis, deyneğe düştüğü zaman değil de gözlerinin sevdasının seherinden mi hastadır acaba?"
Nergisin sadece sarı değil başka renkte olan çeşitleri de vardır. Kızıl renkte olanı altın unsuru ile karşılanır. "Yolları zer-nigâr eylemesi, çemene zer-efşân olması, eline câm-ı zer alması, başına zerrin külâh giymesi veya başında tâc-ı zerrin bulunması" bu sebeptendir. Yine rengi dolayısıyla "sîm ü zerle dolu bir keseye, altın micmer ve altın şamdana" benzetilir. Bu benzetmelere sapı da dahil edilmiştir.
Nergisi son olarak Tâhir ile Zühre hikâyesinin Azerbaycan varyantında görürüz. Buradaki nergis, Hanverdi Sevdâkâr'ın kızıdır ve Tâhir'e âşıktır. Bir süre burada kalan Tâhir, zevk ve safa içinde yaşar. Bir gün Hanverdi Sevdâkâr ticaret yapmak için köşkten ayrılırken biri hariç bütün anahtarları Tâhir'e verir. O tek anahtarı kızı Nergis'e emanet eder. Nergis de dolaşmak için çıkarken anahtarı cariyelerinden birine verir. O da anahtarı düşürür. Tâhir anahtarı bulur ve Hasbahçe'yi açar. Gül dalına konmak isteyen bir bülbülün, gülün dikeninin göğsüne batmasıyla öldüğünü görür. O zaman Tâhir, Zühre'yi unutmuş olduğunu düşünür, bir kuş kadar bile sadık ve fedâkâr olmadığına hayıflanarak Zühre'nin yanına dönmek üzere yola çıkar. Böylece şimdiye kadar görünüşü ile hep karşı tarafı mahveden, yıpratan nergis bu hikâyede gerçek aşka yenik düşer.
"Mey-i gül-gûnda degül nergis-i mestün aksi
Kadeh olmuş göz açub âşık-ı didâr sana"
Fuzûlî
"Gül renkli şarap, görünen sarhoş gözünün aksi değildir. Hak aşığı göz açıp sana kadeh olmuştur." Buradaki nergis, gözün mest olduğunu yani sarhoşluğunu ifade ediyor.
"Nergisün fikri Fuzûlî göz ü gönlünde gezer
Dutar âhû vatan ol yerde ki otlu suludur."
Fuzûlî
"Nergise benzeyen gözünün düşüncesi Fuzûlî'nin gözünde ve gönlünde gezer. Âhû otlu ve sulu yerde vatan tutar."
"Harâb-ı câm-ı ışkem nergis-i mestün bilür hâlüm
Hârâbat ehlinün ahvâlini hammâr olandan sor"
Fuzûlî
"Aşk kadehinden kendini bilmez derecede sarhoşum, yani mest-i harâbım. Benim hâlimi ancak senin sarhoş gözün bilir. Meyhaneye devam eden insanların hâllerini meyhaneciden sor.”
"Sana gülşende nisâr etmek içün her nergis
Götürüpdür başa altun dolu bir sîm tabak"
Fuzûlî
"Her nergis, senin yoluna saçmak için başında altın dolu bir gümüş tabak götürüyor."
"Bahuban nergise bîmâr gözün kıldum yâd
Nergisi nâle vü efgânuma hayrân etdüm"
Fuzûlî
"Bahçedeki nergise bakıp hasta, mahmur gözünü andım. Öyle ağlayıp feryâd ettim ki nergis bu feryâdıma hayret etti." Nergis hasta ve mahmur göze benzetilir. Aynı zamanda nergis, açık bir göz gibidir, kapanmaz, hayretle açılan göze benzer.
"Ey göz ol nergis-i hûn-hâra nigâh etme dahi
Rûzigârum gâm-ı ışk ile siyâh etme dahi"
Fuzûlî
"Ey göz, o kan içen göze artık bakma. Benim hayatımı aşk gamı ile daha fazla karartma." Göz en kuvvetli mecâzî aşka ilham eder. Bu göz güzelliği âşığı manen öldürür. Artık âşığın karşı koyması kırılır ve gözünü o nergise benzeyen güzel göze bakmaktan men eder. Çünkü göz siyah olduğu için âşığın hayatını karartır.
"İki gözi nergis-i şehlâya benzer dilberün
Bûy-ı zülfinün damâğa belki anberden lezîz"
Muhibbî
"Sevgilinin iki gözü şehlâ nergise benzer. Saçının kokusu damağıma belki amberden daha hoş gelir"
"Kudretini gör ki nergis nerm ider bâlînini
Lîk görinmez benüm gözüme o derden lezîz"
Muhibbî
"Kudretini gör ki nergis yastığını yumuşak eder. Lâkin benim gözüme o kapıdan güzeli görünmez.”
"Kanumı nûş eyleyen ol nergis-i mestânedür
Ol sebepden hûn-ı dilden gözlerüm peymânedür"
Muhibbî
"Kanımı şarap eden o sarhoş bakışlı nergistir. Gönül kanı yüzünden, gözlerim şarap kadehidir.”
“Gonce hemyânından alsa zer 'aceb midür sabâ
Nergisün çeşminden alur sürmesin bir ugrudur"
Muhibbî
"Gonca, sabah vakti heybesinden altın alsa, şaşılır mı? O göz sürmesini nergisten alır, bir hırsızdır."
"Çemende nergisün tâcın başında
Kapar peyk-i sabâ gâyet de 'ayyâr"
Muhibbî
"Sabah rüzgarı postacısı, çemende nergisin başındaki tacını kapar, gayet de hilecidir."
"Gözlerini açmağa yoktur mecâli nergisün
Giceden benzer ki mey içmiş başında var humâr"
Muhibbî
"Nergisin gözlerini açmaya gücü yoktur. Geceden şarap içmiş, başında hâlâ sersemlik kalmışa benzer."
"Câm-ı la'lin nûş ider bağ içre her dem lâleler
Nergis-i şehlâ elinde sâgar-ı zerrin tutar"
Muhibbî
"Laleler bağ içinde her an dudak kadehini içer. Elâ gözlü nergis elinde altın kadeh tutar."
"Gerçi kim la'l-i lebi cânlar bağışlar 'âşıka
Nergis-i mesti velî cân ü cigerler pâreler"
Muhibbî
"Gerçi dudak suyu âşığın canına can katar, ama sarhoş gözü can ve ciğerleri parçalar.”
"Nergis şarâbı dün gice nûş eylemiş meger
Bak çîn seherde çeşmine kim görinür humâr"
Muhibbî
"Nergis dün gece şarap içtiği için seher vaktinde gözüne sarhoş görünür.”
"Seni gözlerler açup göz her biri tutup kulak
Nergis ü gül gülşen içre dîde vü gûş oldılar"
Muhibbî
"Servi ve fıstık ağacı, gözün nergis, yanağın gül olalı senin boyuna köledir."
""Olmadı tenhâca bir işret çemende yâr ile
Üstüme göz dikti nerkisler nigeh-bân oldu hep"
Nedim
"Çimenlikte sevgili ile başbaşa kalamadık, nergisler üstümüze gözlerini diktiler, hep gözetlediler."
"Gerdiş-i sâgar kadar lezzet verirdi âşıka
Tıfl iken ol mest-i nâzın nerkis-i bîmâresi"
Nedim
"Nazlı güzelin hasta gözleri küçük çocuk iken âşığa kadeh dönüşü kadar lezzet verirdi."
"Pür-sâfâ idüp beni meclisde ser-mest eyleyen
Bâde-i sâfî midür şol nergis-i şengül midür"
Amrî
"Neşe dolu edip beni mecliste sarhoş yapan, saf şarap mıdır, şu nergis-i şengül müdür?
"Çemende kurdı çün gül şahı meclîs
Eline câm-ı zerrin aldı nergis"
Amrî
"Nergis eline altın kadeh aldı, gül gibi çimende padişah meclisi kurdu.”
"Gözüm ol nergis içün vâlih ü hayrân kalmış
Gönlüm ol sünbül içün zâr u perîşân olmış"
Amrî
"Gözlerim sevgilinin gözlerine şaşırmış, hayran kalmış gönlüm saçları için kaygılı ve ağlayan olmuş."
"Ey beni sünbüllerinden zâr u ser-gerdân iden
Göze göz nergisleriyle vâlih ü hayran iden"
Amrî
"Ey beni saçlarından kaygılı, perişan eden, göze göz gözleriyle şaşkın ve hayran eden sevgili."
"Gözlerinden lûtf u ihsan ummasa nergis-i şehlâ
Yollarında kâsesin komazdı a'malar gibi"
Amrî
"Padişah, nergisin gözlerinden güzellik ve iyilik beklemese, yollarında körler gibi çanağını koymazdı."
"Her zaman ol nergis-i fettan mest
Hançer-i bürrân elinde kan mest”
Üsküplü İshak Çelebi
"Gönlü allak bullak eden göz ve keskin hençer elinde olan kan her zaman sarhoştur."
Burada nergisin gönlü allak bullak etmesi ve sarhoşluğu açıklanır.
"Yüzün görüp gül ü nergisle subh-dem bâğun
Yüzi gözi açılub yine sâd u hurremdûr”
Üsküplü İshak Çelebi
“Sabah vakti gül ve nergisin yüzünü görerek yüzü gözü açılan yine güler yüzlü göz kapağıdır."
"Açılur senden yana hergün gözüm nergisleri
Âfitâbum hânenün câmı güne karşı gerek"
Yahya Bey
"Gözümün nergisleri hergün senden yana açılur(her gün gözümü senden ayırmam); ey güneşim (güneşe benzeyen sevgilim), evinin penceresi güne karşı olmalıdır."
"Nergisün gördükçe şebnem çeşm-i hâb âlûdını
Uyhusın açmaya lutf ile yüzine su seper"
Mesîhî
"Şebnem nergisin uykulu, mahmur gözlerini gördükçe, uykusunu açmak için güzellikle yüzüne su seper."
"Çeşmün ile kâmetün kaşun tururken ey sanem
Nergis ü serv ü hilâle bakmaga 'ar eyleyem"
Mesîhî
"Ey güzel! Gözlerin, boyun, kaşın dururken nergise, selviye, hilâle bakmaya utanırım."
Aşağıdaki gazelde ise Mesîhî nergisi redif olarak kullanmıştır:
"Çemende bülbüli zâr itmege seher nergis
Kaya bakışlar ile eyledi nazar nergis
Humârı gâlib olup var ise kazandı sudâ'
Ki başına dögün urup 'ilâc ider nergis
Şarâb-ı şebnemi altun kadehler içre koyup
Gümüş bileklü güzel sâkiye küyer nergis
Karâr itmez avucında dirhem-i jâle
Eline her ne girerse hemân içer nergis
Kebâb gibi senûn meclisüne girince
Yakup durur döne döne şehâ ciger nergis
Meger ki süzen i gamzenden ihtiyât itmez
Ki karşu rişte-i zülfüne göz diker nergis
Şarâbı-ı bezm-i elesti şu denlü içmişler
Ki haşre dek ola mahmur çeşm-i her nergis
Süre süre yüzini kimyâ-yı makdemüne
Vücudın eyledi baştan ayağa zâr nergis
Mesîhî şefkati yok çün bu dehr-i bî-mihrün
Yürekde dağını kime 'ıyân ider nergis”
Mesîhî
"Nergis çemende gonce-i lâ'lün safasına
Taht-ı zümürrüd üzre çıkar câm-ı zer çeker"
Bâkî
"Nergis bahçede gonca dudağın neşesine, zümrüt taht üzerine çıkar, altın kadeh çeker."
"Câm-ı gurûr 'akıbet 'âlemi görmez eyledi
Nergis-i bâg gûyıyâ Hürmüz-i tâc-dârdur"
Bâkî
"Gurur veren içki kadehi sonunda alemi görmez eyledi. Bahçe nergisi güya Hürmüz padişahıdır"
"Câm-ı zer ile buldı ziyâ bezm-i devleti
Nergis ki taht-gâh-ı çemen tâc-dârıdur"
Bâkî
"Devlet meclisi, aydınlığı altın kadeh ile buldu, nergisin padişah tahtının yeri bahçedir."
"Nâfeye benzedicek hâlüni erbâb-nazar
Nergis-i mestüni yâd eyleyüp âhû didiler"
Bâkî
"Sarhoş nergis-i anıp ceylan dediler, görenler halini ahu kokusuna benzetecek."
"Gelmesün bezm-i 'ayşa nâ-mahrem
Nergis-i bâgı dide-bân idelüm"
Bâkî
"Nergis bahçesini gözleyelim, hayat meclisine yabancı gelmesin."
"Metâ'-ı ma'rifet geldi revâcın bulduğı demler
Zer-efşân eylesün nerkisler evrâk-ı gülistânı"
Bâkî
"Marifet malı geldi, değerini bulduğu zamanlar nergisler gül bahçesinin yapraklarını altın yaldızlı eylesin."
"Cür'a-rîz olsa eğer gülşene câm-ı keremün
Tuta nerkis-sıfat elde kadeh-i zetr sünbül"
Bâkî
"Senin cömertliğinin kadehi gül bahçesine birkaç damla dökse, sümbül nergis gibi elinde altın kadeh tutar."
“Gül ü nergis yine altun beneklü câme geymişler
Libâsı lâlenün egninde bir dibâ-yı zibâdur”
Bâkî
"Gül ve nergis yine altın benekleri olan elbise giymişler, elbise lalenin sırtında bir süslü ipektir."
"Kızarur bâdeden ol nergis-i mestâne biraz
Mey-i nâb içse gözi mâ'îl olur kana biraz"
Bâkî
"Sarhoş nergis şaraptan biraz kızarır; hâlis şarap içse gözü biraz cahilliğe eğilmiş, meyletmiş olur.”
"Muntazır olsa n'ola nergis gubâr-ı kûyına
Tûtiyâya Bâkıyâ muhtâc olur çeşm-i 'alil”
Bâkî
"Nergis intizar eden bekleyen olsa, sevgilinin bulunduğu tozlu yere ne olur, görmeyen göz sürmeye, Tanrı'ya muhtaç olur."
“Bir dil-sitâne döndi bu gün sahn-ı gül-sitân
Kad serv ü çeşm nergis-i şehlâ 'izâr gül”
Bâkî
"Gül bahçesinin ortası bugün bir gönül bahçesine döndü; boy servi, göz baygın nergis, yanak güldü."
“Pây-bûsın isteyen ol sâkî-i gül-çihrenün
Kendüyi nergis gibi mest-i ser-endâz eylesün”
Bâkî
"Gül çehreli sakinin ayağını öpmek isteyen, kendini nergis gibi korkusuz sarhoş etsin."
“Gösterür sahn-ı gül-istân çarh-ı minâdan nişân
Şâh-ı nergis bâgda şekl-i Süreyyâdur yine”
Bâkî
"Gül bahçesinin ortası mavi gök kubbeden işaret gösterir, nergis padişah bahçede yine ülker yıldızı şeklindedir.”
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder